Đôi điều cảm nhận...

ĐÔI ĐIỀU CẢM NHẬN SAU KHI ĐỌC TRUYỆN

VÀ XEM PHIM  TƯỚNG VỀ HƯU

                                                Nguyễn Mạnh Đẩu

                                    (Bài đăng Báo QĐND ngày 28/1/1989)

Đành rằng, không sành văn chương, ít tường nghệ thuật điện ảnh, nhưng khi đọc truyện ngắn “Tướng về hưu” và mới đây lại được xem bộ phim cùng tên do chính tác giả chuyển thể sang kịch bản, tôi có đôi điều suy tư, trăn trở, xin góp một tiếng nói nhỏ vào công luận.

Tôi được biết, truyện “Tướng về hưu” của Nguyễn Huy Thiệp sau khi xuất hiện trên Tuần báo Văn nghệ một thời gian đã gây xôn xao trong đời sống văn học và trong dư luận. Nhưng rồi điều đó cũng lắng dần. Đời sống còn biết bao việc đáng bàn. Gần đây phim Tướng về hưu ra mắt lại gây ra những cuộc tranh luận khá mạnh. Người khen nhiều, nhưng người chê đâu có ít. Có người xem truyện “Tướng về hưu” như một “cái mốc” đóng vào nền văn học Việt Nam, là sự tìm tòi, khám phá mới, mạnh dạn phản ánh hiện thực với thủ pháp văn chương độc đáo, hấp dẫn. Ngược lại, có người cho rằng, thủ pháp văn chương trong truyện không có gì mới. Chẳng qua là một lối viết quá cũ, có người đã từng viết cách đây vài trăm năm, nay phục chế lại. Còn chủ đề tư tưởng, giá trị nhân văn là cái gì đáng nghi ngờ, nếu không nói là có hại. Đây là sự tái hiện một kiểu văn học hiện thực những năm 30 - 40 của thế kỷ trước, chứ đích thực không phải là văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa. Thế mới biết, sự cảm thụ văn học không dễ thống nhất.

Với tôi, cảm nhận về truyện và phim “Tướng về hưu” diễn biến trong hai giai đoạn khác nhau.

Thoạt đầu, tôi cho rằng cả truyện và phim đều phải xem xét lại. Đành rằng, một số tình tiết giữa truyện và kịch bản có thay đổi. Nhưng rút cục chủ đề tư tưởng chỉ là một. Đó là sự phủ định, diễu cợt những gì đã qua; bôi đen, bóp méo hiện tại và bế tắc không hé mở một lối ra nào cả. Hơn thế, ở đó còn có ý bêu riếu, dập vùi cái tốt, gieo rắc lối sống thực dụng.

Mỗi nhân vật là đại diện cho một giai tầng, một lớp người trong xã hội. Một vị tướng - niềm tự hào của một dòng họ, một vùng quê - trọn đời chinh chiến đầy những quang vinh, trở về hậu phương mà ngỡ ngàng trước bộn bề ngang trái, phũ phàng. Từ ngỡ ngàng sang phẫn uất, ông những mong chỉnh đốn lại gia đình, lập lại thuần phong mỹ tục theo nhân sinh quan cách mạng. Nhưng hoài vọng đó không thực hiện được, hoàn toàn bất lực, quá căng thẳng, ông buộc phải tìm cái chết quang vinh nơi trận mạc. “Đòm” là xong. Cuộc sống này không còn chỗ dung nạp ông. Ông trở thành người thừa giữa cuộc sống - cái cuộc sống mà ông và biết bao đồng đội đã hy sinh, phấn đấu để giành lại. Bà Thuân - vợ ông cả cuộc đời tần tảo đảm đang, nuôi con, chờ chồng, thầm lặng chịu đựng biết bao mất mát, đến ngày vợ chồng đoàn tụ thì tuổi xuân đã tàn, lại bị bệnh tật dày vò, bà chỉ còn là một hình nhân vô tri vô giác. Bà là nạn nhân của chiến tranh. Bà còn là nạn nhân của chính gia đình mình. Thủy - cô con dâu - một mẫu người khá tiêu biểu cho lối sống hiện sinh, thực dụng và đầy mâu thuẫn. Đó là một người con dâu sắc sảo, nết na, kính nể bố chồng, quý chồng, thương con; đồng thời lại hết lòng chiều chuộng nhân tình. Ở bệnh viện cô ta có thể là một bác sĩ giỏi. Nhưng ở phút lâm chung của mẹ chồng, cô lại ngăn việc cấp cứu, quay ra chuẩn bị việc tang. Là bà chủ có tài cai quản, giảo hoạt với người ở, người làm, cô quản lý chặt chẽ nhưng rất hào phóng. Say sưa kiếm tiền với mọi phương tiện - kể cả việc xay thai nhi nuôi chó lấy lời. Lạnh lùng dửng dưng với sự đau khổ của người khác, nhưng lại rất tỉnh tảo nhạy bén đối phó trước sự bon chen lèo lái của xung quanh. Cô công khai lối sống mà tự mình xác định.

Ông Cơ, cô Lài vì thất cơ lỡ vận, bị đẩy từ làng quê lên, chấp nhận phận tôi đòi, cam chịu nhục nhã mà lại rất trung thành, tự coi là được hưởng một đặc ân. Bởi lẽ, đối với họ, sự giải thoát không căn bản ở chỗ này lại là sự mở đầu cho sự bế tắc, cùng quẫn ở nơi khác mà thôi. Gia đình của ông Thuân, phải chăng theo ý định của tác giả, là một xã hội thu nhỏ và qua đó phải chăng có thể rút ra kết luận: Cuộc cách mạng trên đất nước ta trong mấy chục năm qua chẳng đem lại một đổi thay nào, thậm chí còn là sự giật lùi so với quá khứ trên nhiều mặt: chuẩn mực đạo đức, nhân phẩm, thuần phong mỹ tục,…không có lối ra.

Điều đáng nói nữa là, mọi vấn đề đều được phơi bày nhưng chỗ đứng và thái độ của tác giả không rõ ràng. Độc giả, khán giả khó lòng nhận biết điều gì đáng ngợi ca và điều gì đáng lên án.

Bình tâm lại, suy ngẫm sâu hơn, tôi lại cảm nhận về Tướng về hưu theo một chiều hướng khác.

Phải chăng, truyện và phim Tướng về hưu là một lát dao cắt ngang, cho ta một tiết diện xã hội hiện thực.

Đã có một thời quá dài, văn học nghệ thuật ta thường thiên về cái chung, cái phổ biến khi xây dựng cốt truyện và tính cách nhân vật. Cái xấu, cái tốt rạch ròi. Những mẫu người hoặc là hoàn thiện, hoàn mỹ, hoặc là phải triệt để xấu xa. Và kết cục bao giờ cũng có hậu. Độc giả, khán giả đã hình thành một thói quen khi gấp sách, tắt phim thì chẳng còn cái gì để bàn, để suy ngẫm. Vì mọi vấn đề đều đã được tác giả “giải quyết” rồi. Gần đây có sự điều chỉnh, nhiều tác phẩm đề cập đến cái cá thể, xoáy sâu vào đời sống thực tế, đời sống nội tâm của con người. Đi từ phân tích tinh vi từng nhân vật, từng hiện tượng để đi đến phân tích sâu sắc, rộng rãi về mặt xã hội. Cuộc đấu tranh giữa cái thiện với cái ác đan xen vào nhau không thành trận tuyến và còn là sự giằng xé trong từng con người. Trong cái cao cả vẫn còn phảng phất tồn tại sự yếu kém. Và giữa cái thấp hèn, đôi khi lại lóe lên một cái gì đó đáng trân trọng. Cuộc sống là vậy.

Trong truyện “Tướng về hưu” các tuyến nhân vật hiện ra với tính đa dạng, phong phú, phức tạp. Tính cách từng nhân vật là biểu hiện cho tính cách của một kiểu người trong xã hội. Tính cách đó vừa là sản phẩm của hoàn cảnh, chịu sự chi phối của hoàn cảnh, vừa có sắc thái độc lập vốn có bên trong.Tác giả đặt nhân vật vào từng hoàn cảnh mâu thuẫn. Cảm xúc, suy nghĩ, cách xử sự của họ trước mâu thuẫn theo một logic nội tại và trong mối liên hệ chung. Một vị tướng về hưu giàu cống hiến mà nghèo đời sống thực tiễn. Hành trang sau gần nửa thế kỷ chỉ gói gọn: một bộ sa lông, mấy mét vải bộ đội…Thực tế cuộc sống, không khí tranh giành, dối trá, tha hóa, nhố nhăng, thực dụng…vây quanh ông. Nhưng ở ông vẫn toát lên một bản chất trong sáng, một tấm lòng nhân hậu, trắc ẩn, vị tha. Với ông, nhân cách xử thế theo nhân sinh quan cộng sản đã ăn sâu vào lẽ sống bất dịch. Điều đáng phàn nàn về ông, có chăng, đó là sự quan liêu trước những gì đã và đang diễn ra trong đời sống hiện nay. Cô Thủy - mẫu người của lối sống đầy thực dụng, sa đọa nhưng lại rất lãng mạn. Coi đồng tiền là mục tiêu, là cứu cánh, vụ lợi trên mọi phương diện. Tuy sinh ra trong chế độ mới nhưng cô lại là mầm mống của tầng lớp bóc lột mới đang ngoi lên, là sự “lại giống” của một giai cấp đã bị lụi tàn. Với cô, sự tha hóa, “xuống cấp” trong nhân cách lại được coi là “mốt” sống hiện đại. Về ông Cơ, cô Lài đáng thương hay đáng giận thật là điều không dễ kết luận. Muốn khẳng định được cần nghiên cứu cụ thể hoàn cảnh cụ thể.

Quả thật, những gì Nguyễn Huy Thiệp viết ra, cho dù có hư cấu nhiều đi nữa, cũng chỉ nhằm phơi bày một mặt hiện thực một cách triệt để trần trụi, một hiện thực cay độc mà lạnh tanh làm hầu hết chúng ta nhức nhối, chua xót. Thực ra, đó là sự ghép nối những điển hình về những con người mà mỗi chúng ta đâu khó tìm kiếm trong đời sống. Không nhận biết, hoặc cố tình không nhận biết, đều là sự hờ hững, quan liêu. Đã thành thói quen, lâu nay chúng ta thường nghĩ về lý tưởng mục tiêu lâu dài mà quên đi chỗ đứng hiện tại. Để đến được mục tiêu đã xác định, trước mắt chúng ta là con đường vạn dặm đầy những thử thách gian truân, mà giờ đây chúng ta mới chập chững rời điểm xuất phát. Cuộc cách mạng giải phóng dân tộc trong mấy chục năm qua vô cùng vĩ đại, không thể phủ nhận, nhưng thành quả của nó mới chỉ là tiền đề cho sự phát triển chứ chưa phải là điều kiện chín muồi để cải tạo xã hội cũ, xây dựng xã hội mới. Trong bao năm chiến tranh, điều mà mỗi chúng ta hằng ấp ủ, mơ ước là sau ngày toàn thắng sẽ có ngay một cuộc sống ấm no, hạnh phúc; mối quan hệ giữa người với người là hoàn thiện, hoàn mỹ; không còn chỗ đứng cho sự bất công, bóc lột, cái ác đã hoàn toàn bị diệt vong. Thực ta, để có được điều đó, còn biết bao việc phải làm trong điều kiện cực kỳ khó khăn, phức tạp. Dứt bỏ những lạc hậu của quá khứ để lại, loại trừ mầm mống của sự tha hóa mới nẩy sinh để đi lên là quyết liệt, lâu dài. Thế hệ chúng ta giỏi lắm cũng chỉ làm được cái việc san nền, xây móng để từng bước hình thành một phương thức sản xuất mới.

Điều tác giả muốn nói, phải chăng, đó là cần xác định rằng chúng ta đang ở đâu, thực trạng xã hội như thế nào, từ đó dự báo những vấn đề đặt ra cần giải quyết. Nếu như thế thật, tôi cho rằng, giá trị tư tưởng của tác phẩm là tốt. Cần khẳng định rằng, vạch trần những hiện tượng tiêu cực của xã hội để loại trừ, cũng là một hành động tích cực. Đấy không phải là bôi đen, bóp méo mà là chân nhận một thực tế. Bóc trần ung nhọt, mổ xé và cắt bỏ trong sự đau đớn còn hơn là để mặc cho nó gây hậu họa. Nhận ra điều đó tưởng là đơn giản, thực ra không dễ dàng.

Phim Tướng về hưu có môt số chi tiết, theo tôi, làm giảm giá trị của nó. Tôi hình dung là những “hạt sạn” trong trong một bát cơm ngon. Tướng về hưu của Nguyễn Huy Thiệp nếu là một vị tướng chung chung, không địa chỉ dễ chấp nhận hơn. Vì có thể do ông xa gia đình biền biệt, nên ngỡ ngàng lúc trở về. Còn là vị tướng có chức danh, địa chỉ cụ thể thì không đúng. Hình như trác giả cố đưa người ở nơi biển cả vào đất liền thì lạ lẫm hơn, tạo thêm logic cho tình tiết. Nhưng đó lại là điều không có trong thực tế. “Nhất tướng công thành vạn cốt khô” câu nói của người xưa hàm chứa nhiều ý nghĩa sâu sắc. Còn các vị tướng của chúng ta - cho dù là tướng chiến trận - cả đời binh nghiệp mà đã trực tiếp mai táng hàng chục nghìn đồng đội là không thể có.

Thế kỷ 21 đang đến gần. Cuộc cách mạng xã hội, cách mạng khoa học công nghệ đang diễn ra nhanh chóng, mãnh liệt, phức tạp, buộc chúng ta nhìn nhận vấn đề một cách tỉnh táo và thực tế hơn. Với mục tiêu đã lựa chọn, cần nhận diện thực trạng đúng hơn - thực trạng đó có cái tốt đẹp đáng ngợi ca và cũng có cái xấu xa cần dẹp bỏ - nhằm xác định từng bước đi lên thích hợp; dao động ngập ngừng, hoặc tự an ủi, thỏa mãn với những gì đã đạt được, hay tự huyễn hoặc đều là sự cản trở.

Truyện và phim Tướng về hưu đã lột trần một mặt của hiện thực nhằm rung chuông báo động về sự tha hóa “xuống cấp” trong một bộ phận xã hội. Với cách nhìn đó, tôi cho rằng truyện và phim Tướng về hưu, nếu nhặt được những “hạt sạn” là một tác phẩm tốt.

Đôi điều cảm nhận trên đây, với người khác chắc gì đã đồng tình. Sự công minh đến nghiệt ngã của thời gian và công chúng là thước đo chính xác đối với mọi tác phẩm ./.